Rơ Măm là một trong 16 dân tộc thiểu số rất ít người hiện đang cư trú tập trung tại Làng Le, xã Mô Rai, huyện Sa Thầy, tỉnh Kon Tum. Đến cuối năm 2019, dân số có khoảng 186 hộ/685 khẩu (chiếm khoảng 13,11%/ tổng dân số của xã Mô Rai), trong đó nữ 329 khẩu (chiếm 48,03%), nam là 356 khẩu. Địa bàn cư trú của dân tộc Rơ Măm thuộc vùng sâu, vùng xa, đặc biệt khó khăn, biên giới, cách trung tâm tỉnh Kon Tum khoảng 103 km, cách trung tâm huyện Sa Thầy 70km, toàn bộ xã Mô Rai là vùng cao, độ cao trung bình từ 500m đến 1500m so với mực nước biển, dân số toàn xã là 1.514 hộ 5.224 khẩu, dân tộc thiểu số chiếm 70,28%, xã có 10 thôn làng, trong đó 7 thôn làng là địa bàn cư trú chủ yếu của người dân tộc thiểu số tại chỗ, 3 thôn làng là nơi cư trú chủ yếu của đồng bào các dân tộc thiểu số phía Bắc thuộc các đội sản xuất của Công ty kinh tế quốc phòng 78, thuộc Binh đoàn 15.

Những năm trước đây đời sống kinh tế, văn hoá, xã hội của dân tộc Rơ Măm nói riêng, của đồng bào các dân tộc trên địa bàn xã Mô Rai nói chung gặp rất nhiều khó khăn, cơ sở hạ tầng giao thông, thuỷ lợi còn nhiều yếu kém, chưa đáp ứng yêu cầu sản xuất, sinh hoạt; các hoạt động kinh tế nhìn chung còn chậm phát triển, chủ yếu dựa vào sản xuất nông nghiệp ở trình độ thấp, chưa tiếp cận với tiến bộ khoa học và công nghệ trong sản xuất trồng trọt, chăn nuôi; các mặt đời sống, văn hoá, xã hội còn nhiều khó khăn, thiếu thốn. Được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, nhiều chính sách đầu tư hỗ trợ cho các DTTS rất ít người đã được triển khai thực hiện có hiệu quả, trong đó nổi bật là Đề án hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội các dân tộc thiểu số rất ít người, góp phần cải thiện và nâng cao đời sống của đồng bào dân tộc Rơ Măm trên mọi khía cạnh, lĩnh vực. Đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào dân tộc Rơ Măm đã có sự thay đổi vượt bậc, bà con không còn bị đói, rét, nhiều gia đình đã có ti vi để xem, đài để nghe tin tức, có điện thoại để thông tin liên lạc, có xe máy để đi lại. Nhiều nhà khá giả hơn còn có xe công nông, xe tải phục vụ lao động sản xuất vươn lên làm giàu. Con em đồng bào Rơ Măm đều được đi học, học sinh được cấp sách vở, thẻ bảo hiểm y tế và thực tế đã có nhiều em đỗ các trường cao đẳng, đại học trong cả nước; Đường làng, ngõ xóm ngày càng khang trang, sạch đẹp…

Già làng, người có uy tín ABLong, dân tộc Rơ Măm là 01 trong 25 đại biểu tỉnh Kon Tum được chọn cử đi dự Đại hội đại biểu các DTTS Việt Nam lần thứ II năm 2020 tại Hà Nội

Dân tộc Rơ Măm có kho tàng văn hoá dân gian phong phú, đặc sắc với những nét nổi bật về sự giàu có tri thức dân gian và kinh nghiệm canh tác rẫy, những truyện cổ, bài ca, điệu múa, trò chơi, biểu diễn cồng - chiêng - trống và nhiều loại nhạc cụ; với quan niệm mọi sự vật và hiện tượng đều có thần linh ngự trị, phong tục - tập quán gắn kết với hệ thống lễ nghi, nổi bật là lễ cúng cơm mới và các lễ tạ ơn thần lúa… Tuy nhiên, cũng giống như nhiều dân tộc thiểu số rất ít người khác, văn hoá truyền thống của dân tộc Rơ Măm trong thời gian qua đứng trước những nguy cơ, thách thức lớn trong việc lưu giữ và bảo tồn những giá trị truyền thống mà cha ông đã để lại. Đơn cử như việc trước năm 2017 không có người Rơ Măm nào còn biết cách thức dệt vải truyền thống, nghề dệt vải truyền thống của người Rơ Măm đứng trước nguy cơ mai một, thất truyền. Một số nguyên nhân chủ yếu đó là: xu thế hội nhập và phát triển, sự thay đổi của xã hội hiện đại hóa, công nghiệp hóa, toàn cầu hóa; sự phát triển của kinh tế thị trường đã xâm nhập sâu vào từng thôn, làng, hộ gia đình, tác động đến đời sống kinh tế, văn hóa xã hội, phong tục tập quán, ảnh hưởng đến sự tồn tại và phát triển của văn hoá truyền thống, một số giá trị văn hóa truyền thống đang đứng trước nguy cơ bị mai một...

 Nhận thức được việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc thiểu số nói chung, đối với dân tộc Rơ Măm luôn được sự quan tâm đặc biệt của Đảng, Nhà nước và các cấp, ngành chính quyền địa phương, bên cạnh sự quan tâm đầu tư, hỗ trợ của nhà nước, đội ngũ người có uy tín của làng Le nơi sinh sống của đồng bào Rơ Măm đã phát huy hết vai trò của mình nhằm góp phần trong việc bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa của dân tộc Rơ Măm, luôn cố gắng phát huy tinh thần trách nhiệm, tích cực tham gia cùng với các ban ngành đoàn thể trong thôn, phối hợp các cấp, ngành liên quan tuyên truyền, vận động bà con gìn giữ những bản sắc văn hoá truyền thống của cha ông, thay đổi và tiến đến từ bỏ các hủ tục, thói quen lạc hậu gây ảnh hưởng xấu đến sức khoẻ, nòi giống như tảo hôn, hôn nhân cận huyết thống…; phối hợp các cơ quan có thẩm quyền tiến hành sưu tầm, phục dựng, lưu giữ những lễ hội, thiết chế văn hoá truyền thống; xây dựng hương ước, quy ước thôn làng theo đúng chủ trương, chính sách của Đảng và pháp luật của Nhà nước…; tuyên truyền, vận đồng bà con, đặc biệt là tầng lớp, thế hệ thanh niên chấp hành đúng các quy định của pháp luật, đặc biệt là các quy định về an toàn giao thông; tổ chức truyền dạy cồng chiêng cho lứa tuổi học sinh trong thôn…

Qua đó, dân tộc Rơ Măm tại Làng Le đã bước đầu đã đạt được những kết quả trong việc bảo tồn và phát triển văn hoá như: duy trì thường xuyên các hoạt động cộng đồng như hội họp, sinh hoạt văn hóa, thể thao tại Nhà Rông văn hoá của làng; Toàn làng còn lưu giữ được 34 bộ cồng chiêng quý; Duy trì được hệ thống lễ hội như "Thổi tai", "Ma chay", "Bỏ mả", "Lễ phát rẫy", "Trỉa lúa", "Mở kho lúa"… các loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian như cồng chiêng, múa xoang, hát ru, hát giao duyên, sử thi… nghề truyền thống đan lát… đặc biệt là một số lễ hội độc đáo như "Lễ Mừng lúa mới", "Mừng Nhà Rông mới"; đến nay bà con đã bỏ được các hủ tục lạc hậu như sống lang thang, săn bắt hái lượm, ăn thịt sống, người ốm đau cúng Yang (thần linh), tục lệ ma chay ngày nay của người Rơ Măm cũng đã có những thay đổi tích cực, đó là các gia đình không còn chôn chung người chết như trước…; phong trào "Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hoá" ngày càng được bà con hưởng ứng và thực hiện; các thiết chế văn hoá được củng cố, tăng cường; các hoạt động văn nghệ, thể dục thể thao được bà con, thanh niên trong làng duy trì thường xuyên; tình trạng tảo hôn và hôn nhân cận huyết thống trước đây xảy ra phổ biến thì nay đã chấm dứt, không còn trường hợp nào vi phạm; nghề truyền thống dệt vải thổ cẩm trước nguy cơ mai một, thất truyền đã được khôi phục phần nào.

Đạt được những thành tích kể trên, bên cạnh sự hưởng ứng của bà con trong làng, ý thức tự hào dân tộc, tự hào về những truyền thống, bản sắc dân tộc của bà con ngày càng được nâng cao là sự quan tâm đặc biệt của Đảng, Nhà nước, chính quyền các cấp, các ngành, sự vào cuộc của các ban ngành, đoàn thể xã, thôn.

Để tiếp tục đẩy mạnh công tác bảo tồn, phát huy những giá trị tốt đẹp của văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Rơ Măm trong thời gian tới, có một số đề xuất, kiến nghị như sau:

Một là,  Đề nghị Đảng, Nhà nước tiếp tục quan tâm đầu tư, hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn xã Mô Rai nói chung, làng Le nói riêng để từng bước nâng cao đời sống vật chất, tinh thần của đồng bào, từng bước rút ngắn khoảng cách giàu nghèo giữa dân tộc Rơ Măm với dân tộc khác, giữa vùng sâu, vùng xa, vùng dân tộc thiểu số đặc biệt khó khăn với vùng thuận lợi.

Hai là, Tiếp tục quan tâm đầu tư, hỗ trợ, tổ chức phục dựng lại một số lễ hội truyền thống đặc sắc của dân tộc, giữ gìn những phong tục tập quán tốt đẹp, những trò chơi, văn học, nghệ thuật dân gian trong dân tộc Rơ Măm.

Ba là,  Hiện nay dân tộc Rơ Măm có tiếng nói để giao tiếp nhưng chưa có chữ viết, vì vậy đề nghị các cấp, các ngành quan tâm tổ chức sưu tầm, nghiên cứu bộ chữ viết cho đồng bào Rơ Măm để xây dựng bộ tài liệu lưu truyền các giá trị truyền thống tốt đẹp cho các thế hệ sau.

Nguyễn Thanh Hưng